Meer dan een boek, 9 gedachten over verhalen vertellen

1.
Een roman is een manier om een verhaal te vertellen, maar het is niet de eerste en niet de laatste manier waarop we dat zullen doen. Het is slechts één van de vormen die wij mensen in de loop van de geschiedenis onszelf eigen hebben gemaakt. Het feit dát we verhalen vertellen is op zich veel belangrijker. Vrij naar wat de vandaag zo populaire Yuval Noah Harari ergens in zijn non-fictie bestseller ‘Sapiens: een kleine geschiedenis van de mensheid’ zegt: verhalen zorgen ervoor dat we onze natuur kunnen overstijgen en in veel grotere groepen kunnen samenwerken dan waarvoor we eigenlijk gemaakt zijn. Ze hebben dus een praktische functie. Verhalen scheppen een kader dat het mogelijk maakt dat we met grote groepen mensen in dezelfde wereld leven met gelijkaardige referentiekaders en raakpunten, ookal kennen we elkaar niet. En dat is iets prachtigs. Meer nog, het is iets levensnoodzakelijks. Mensen hebben verhalen nodig, net zozeer als we voedsel nodig hebben of zuurstof of de hand van een geliefde op onze schouder.
We hebben een diepe behoefte aan een kader dat ons onze plaats in de wereld verklaart. Zowel de grote verhalen, zoals die uit religie en ideologie, als de kleinere die we doorgaans eerder als entertainment zien, spelen daarin een rol. Het zijn de puzzelstukjes die we in ons hoofd bij mekaar passen om af te bakenen wie we zijn, zowel als individu als in groep. Dat er een verhaal is, is haast belangrijker dan wat het verhaal precies inhoudt. De inhoud bepaalt onze voorkeuren, onze gewoonten, onze moraal, hoe we ons gedragen en met elkaar omgaan. Maar als er geen gemeenschappelijk verhaal is, slaan we mekaar het hoofd in. Als je interne monoloog geen verhaal meer heeft waarmee het de werkelijkheid kan ordenen, dan word je gek.

2.
De instrumenten waarmee we verhalen vertellen zijn over de eeuwen heen steeds geavanceerder geworden. Eerst werden verhalen gewoon mondeling verteld en doorverteld. Dan kwamen er technieken om te zorgen dat iedereen, en niet alleen de meest begenadigde redenaars, de boodschap kon herhalen. Want alleen zo kon men echt op grote schaal mensen bereiken. We vonden verzen uit en rijmwoorden, eenvoudige parabels en gebeden, en dan ook bijpassende rituelen die het vertellen van het verhaal voor iedereen makkelijker maakten, zoals voorschriften over hoe en in welke windrichting je moet knielen, het breken van brood of een armband met 108 kralen. De technieken evolueerden, werden steeds meer inventief en konden steeds grotere groepen mensen bereiken. Er kwam het geschreven woord, muziek, schilderijen, boekdrukkunst, radio, televisie, internet… Aan een rotvaart kwamen er manieren bij om een verhaal over te brengen.
Vandaag is er dan als voorlopig laatste stap wat we ‘sociale media’ noemen, eigenlijk een panoplie aan apps en software die in combinatie met eveneens nieuwe technologische hardware gebruikt wordt. Zowel de software als de hardware zijn niet stabiel maar continu in ontwikkeling, misschien spreken we daarom beter van nieuwe technologieën aangezien ‘sociale media’ de lading al een tijd niet meer dekt. Er komen steeds nieuwe toepassingen en platformen bij. De Google Glass is al verkrijgbaar, betalen met een chip in je hand is vandaag technisch mogelijk, slimme kleding allerhande (wearables) liggen op de tekentafel. De toekomst is nu.

3.
Wat heeft dat met verhalen vertellen te maken? Onze oudste zoon kon nog niet zo lang geleden samen met tien miljoen andere mensen van over de hele wereld een live optreden bijwonen van een of andere razend beroemde DJ (waar ik uiteraard zelf nog nooit van had gehoord). Het optreden vond plaats in de game Fortnite en zowel het publiek als de artiest waren er aanwezig via hun avatar.
Onze jongste zoon kijkt dan weer aflevering na aflevering van allerhande youtubers die verhalen verzinnen en avonturen beleven die zich allemaal afspelen in de wereld van Minecraft. Soms gaat het om drama in een fictief land in de toekomst, soms zijn het enge verhalen uit een andere dimensie of eerder epische avonturen in een drakenwereld, soms is het een komedie in een normale stad in ons tijdvak, maar wat ze gemeen hebben is dat ze voor het décor, de personages en alle verdere benodigdheden die je kan bedenken alleen gebruik maken van de eindeloze mogelijkheden die dat computerspel te bieden heeft. Alles kan en het spel is in die filmpjes niet langer een spel maar louter een vorm waarin een verhaal verteld wordt.
Het is wachten op de eerste schrijver wiens roman niet verfilmd maar wel ver-Minecrafted wordt. Als er mensen zijn die nu deze tekst lezen en die over de nodige technische en creatieve vaardigheden beschikken: ik stel bij deze mijn roman ‘Groter dan ons’ ter beschikking voor een pilootproject. Laat ons een literaire Minecraftserie voor volwassenen maken op youtube. Have your people call my people.
Het punt is: sociale media en aanverwante toepassingen zijn een nieuwe manier om verhalen te vertellen. En ze zijn even revolutionair als de boekdrukkunst. Dat ze onder andere via fake news een rol spelen in verkiezingen en zelfs regeringen ten val kunnen brengen, zal niemand nog langer kunnen ontkennen. Nog nooit gingen broodje aap anecdotes zo snel de wereld rond. Een paar ontevreden klanten kunnen vanuit hun luie zetel heel wat schade toebrengen aan de reputatie van een bedrijf. Internationale intrige en inmenging gebeurt niet alleen meer door James Bond-achtige spionnen, maar meer en meer via het gericht inzetten van online trollen. Zelfs de wetenschap lijkt niet te ontsnappen aan hun invloed, want ook aan haar fundamenten wordt er geknaagd, haar objectiviteit in vraag gesteld. Het moet voor wetenschappers ongelooflijk frustrerend zijn om te zien hoe de door hen gecreëerde technologie massaal en met succes wordt ingezet door creationisten, klimaatontkenners of anti-vaxxers om hun erg onwetenschappelijke verhalen te verspreiden.

4.
Telkens wanneer we een echt succesvolle nieuwe manier ontdekken om verhalen te vertellen, zorgt dat voor een fundamenteel breekpunt en in dat breekpunt dreigen alle bestaande verhalen, de verhalen die op dat moment algemeen aanvaard zijn en die overheersen in de meeste mensen hun gedachten, aan stukken te worden gescheurd. Zo heeft de uitvinding en massale verspreiding van gedrukte boeken het verhaal dat vanop de kansel of het preekgestoelte werd verkondigd aan stukken gereten, want plots was het mogelijk om op een andere manier heel veel mensen te bereiken. Nieuwe kanalen bereiken nieuwe groepen mensen en ontsnappen gemakkelijker aan de controle van wie probeert te bepalen welke verhalen er verteld mogen worden en welke niet.
De meest radicale en ingrijpende verandering zit echter niet in de inhoud, maar in de vorm. In het voorbeeld van de boekdrukkunst: Er kwam een heel nieuwe manier om een verhaal te beleven. Het werd voor steeds meer mensen mogelijk om een boek open te slaan en het verhaal rechtstreeks naar je individuele brein over te brengen via de intieme weg van een verstelstem die in de beslotenheid van je hoofd de woorden voorlas die op het papier gedrukt stonden. Daar was niets tegen opgewassen, getuige de wanhopige pogingen uit voorbije eeuwen om allerhande soorten boeken te verbranden. Zo gevaarlijk, zo destructief waren ze.
Radio en televisie gooiden opnieuw die beleving op revolutionaire wijze om en vernietigden zo beetje bij beetje het verhaal dat door boeken kon worden verteld. Beeldtaal en de regels van het filmische werden in ons collectieve geheugen gegrift. Dat is iets bijzonder krachtigs. Denk aan de paniek die uitbrak toen H.G. Wells’ War of the worlds eind jaren dertig als luisterspel werd uitgezonden op de radio. Het was niet zozeer het verhaal op zich dat dat effect had, wel dat het op de radio te horen was en in de vorm van een nieuwsbericht. Denk aan hoe Hollywoodfilms onze kijk op de wereld beïnvloeden. Of dichter bij huis, hoe rond de eeuwwisseling een Vlaamse soapserie ertoe leidde dat mensen aan de loketten van de NMBS tickets probeerden kopen naar het niet bestaande dorp Wittekerke.

5.
Ook bij nieuwe technologieën en sociale media zit de grootste impact misschien wel in hoe ze de manier waarop we verhalen vertellen veranderen, eerder dan in de inhoud.
De gaming industrie is vandaag groter dan de muziek- en filmbusiness samen en wie zich wat verdiept in de games die nu populair zijn zal moeten toegeven dat ook zij een nieuwe manier zijn om een verhaal over te brengen. Het is geen toeval dat een spel als The Witcher (dat zelf dan weer op een boekenreeks gebaseerd is) uiteindelijk een Netflix serie wordt. Influencers bouwen op eigen houtje een volgersbasis op die in de honderdduizenden loopt en maken die vervolgens ten gelde door hun online persona als levend reclamebord verkopen. De grens tussen reclame en boodschap, tussen corporate strategie en individuele identiteit vervaagt daardoor. Youtubers en TikTokkers bepalen vanuit hun gamingstoel de gespreksonderwerpen en verbeeldingshorizon op de speelplaats van zowat elke school, welke liedjes er daar gezongen worden, welk spel er wordt gespeeld. Vele ouders zijn nauwelijks nog mee met de codetaal en verteltechniek die hun kinderen via dat kanaal ingelepeld krijgen.
In onze gefragmenteerde wereld bouwen mensen gemeenschappelijke verhalen op met mensen die geografisch zeer ver van hen verwijderd zijn. Omdat ze dezelfde ideologie, hobby, afwijking, voorkeur, interesse, enzovoort hebben en die actief kunnen delen en cultiveren via sociale media. Het aantal mogelijke interacties is exponentieel toegenomen. Het resultaat is steeds meer unieke combinaties van verhalen die als laagjes bovenop elkaar gestapeld worden om de individuele indentiteit te vormen, een identiteit die daardoor ook vaker botst met de fysieke realiteit waarin we elke dag leven. Positief bekeken zorgt dat voor een ongeziene diversiteit en kruisbestuiving. Nog nooit kon het individu zich op zoveel manieren uitdrukken en zielsverwanten zoeken. Negatief bekeken: Als het collectieve verhaal van de gemeenschap waarin je leeft minder sterk doorweegt in het geheel van verhalen die jouw identiteit bepalen, dan kan dat tenkoste gaan van hoe goed we samenleven met anderen. Misschien zorgt dat dan wel voor minder in plaats van meer begrip voor onze meest nabije buur.
Net zoals destijds alle voorgaande nieuwe manieren om verhalen te vertellen dat deden, stellen ook de nieuwe technologieën dus uiteindelijk niet alleen de heersende orde maar ook de hele wereld in vraag en hoe wij die zien.

6.
Automatisch hoort daar een verlies aan status bij voor alle ‘oude’ technieken. Ze worden ondergraven, gedevalueerd. Hoe meer mensen boeken begonnen lezen, hoe kleiner de macht van de preekstoel. Net zo goed hebben films en later streamingsdiensten de verkoop van boeken gekelderd, want die kregen een zweem van stoffigheid en inspanning. En sinds de opkomst van de online wereld is er geen papieren krant of tijdschrift meer die niet in moeilijkheden zit. We kunnen die evoluties betreuren, afgrijselijk vinden, maar veel zin heeft dat niet.
Op extreem-rechtse internetfora is het een populaire uitdrukking om te spreken over de red pil. Dat is een verwijzing naar de film The Matrix, waarin die pil een uitweg biedt om de realiteit eindelijk te zien zoals ze echt is en niet zoals de heersende elites willen dat je haar ziet. Ironisch genoeg past die metafoor minder bij de verwerpelijke ideologie die ze propageren dan dat ze past bij de technologie waarmee ze die verspreiden. Het is de vorm, de nieuwe verteltechniek op zich, die de geest uit de fles laat en die maakt dat je plots in een nieuwe wereld leeft en niet meer terug kan. Wie die vorm het beste beheerst, zal in belangrijke mate de uitkomst bepalen waar de revolutionaire veranderingen ons naartoe brengen. Maar dát die veranderingen zo verstorend en revolutionair kunnen zijn, ligt aan het feit dat we leven in een tijd waarin de manier waarop we verhalen vertellen opnieuw een aardverschuiving doormaakt. Ondertussen kan al wie het goed voor heeft met de mensheid, zich dus maar beter de nieuwe instrumenten zo snel als mogelijk eigen beginnen maken.

7.
Wat dan met die oude, gedevalueerde manieren om verhalen te vertellen, gooien we die overboord? Waarom nog, bijvoorbeeld, boeken schrijven? Buigen we niet beter voor de almacht van het nieuwe en zweren we de roman als verouderde vorm dan maar af?
Ook daar kan de geschiedenis ons misschien wat troost bieden. Geen van de echt waardevolle oude verteltechnieken zijn immers verloren gegaan. Redenaarskunst is nog even belangrijk en effectief als het in het Griekenland van de Oudheid was. Net zo goed zullen boeken blijven bestaan. Ja, ze krijgen een nieuwe plaats in een overhoop gehaald, anders geordend universum, maar overbodig worden ze niet. Elke sterke vorm, elke krachtige manier om verhalen te vertellen zal de tand des tijds doorstaan. Het voordeel dat boeken hebben ten aanzien van de nieuwe technologieën, is dat ze zichzelf al op langere termijn bewezen hebben. Ze worden ondertussen al heel lang beconcurreerd door nieuwere vormen van verhalen vertellen, zoals films of series of popmuziek. Maar ze blijven bestaan. Ze zijn misschien niet meer de overheersende vertelvorm, maar ze hebben blijkbaar toch iets dat niet zomaar vervangbaar is. Het is nog maar de vraag of ook sociale media die test van de geschiedenis zullen doorstaan. Alleen al het feit dat ze zo vluchtig zijn, plaatst daar alvast heel wat vraagtekens bij. Hoe groot hun bereik ook is, ze missen de vaste fysieke vorm waarin boeken kunnen overleven. “Zo makkelijk kom je niet van boeken af”, was ooit de titel van een trouwens erg aan te bevelen boek van Umberto Eco en Jean-Claude Carrière.

8.
Elke nieuwe technologie wordt door zijn tijdsgenoten als corrupt gezien, als achteruitgang. Maar elke nieuwe technologie verheft zijn voorganger ook tot een kunstvorm. Zo zei Marshall McLuhan het al in de jaren zestig van de vorige eeuw. Wie weet komt er dus wel een tijd waarin ook sociale media accounts vervellen tot een kunstvorm. Maar meer nog: misschien moeten we de nieuwe manieren om verhalen te vertellen ook zien als een kans. Een kans om een laag toe te voegen aan het verhaal dat we willen vertellen. Een kans om verder te gaan, to boldly go where no one has gone before, om het in Star Trek termen te zeggen.
Is een roman enkel een boek of kan het ook meer zijn dan dat? Kan een personage uit zijn of haar eigen verhaal treden en een eigen leven gaan leiden? We kennen het antwoord al: ja, dat kan. Personages als Sherlock Holmes, Pinokkio, Hamlet, Leopold Bloom, Superman, Faust, Madame Bovary, James Bond,… deden het ons voor. Ze spraken zozeer tot de verbeelding dat ze van medium naar medium sprongen, van vertelvorm naar vertelvorm. In 2009 wijdde Eco een lezing aan dit onderwerp op het cultuurfestival La Milanesiana en bedacht daarvoor de term ‘fluctuerende personages’. Het interessante aan fluctuerende personages is dat ze, door te migreren naar andere vertelvormen, plots een heel andere en veel grotere groep van mensen kunnen bereiken dan ze in hun eigen oorspronkelijke tekst zouden hebben kunnen doen. “Veel personages zijn zo fluctuerend geworden dat de meeste mensen ze beter kennen door hun buitentekstuele avatars dan door de tekst waarin ze werden geïntroduceerd. Zie het geval van Roodkapje.”
Schrijvers hebben de neiging om te veel te leuteren over hun beroep in plaats van het gewoon uit te voeren. Dus laten we dat eens uitproberen, dat springen van vertelvorm naar vertelvorm. Met zijn Instagram account (terug te vinden onder zijn volledige naam ‘Herman Calw’, ga gerust eens kijken) doet Manu, het hoofdpersonage uit ‘Groter dan ons’, een gooi naar de onsterfelijkheid en probeert hij uit zijn tekst te breken. Niet omdat hij pretendeert op gelijke hoogte te staan met de geciteerde epische romanfiguren, maar gewoon omdat het kan. Omdat de nieuwe technologie die is opgestaan hem daartoe een kans biedt. Omdat hij misschien zo een laag kan toevoegen aan zijn verhaal. Gelukkig stipte Eco destijds in zijn lezing ook al aan: “Om een fluctuerend object te worden is het niet nodig om uit een groot kunstwerk afkomstig te zijn.” De kans is groot dat Herman zal falen om echt buiten zijn tekst te treden. De kans is ook groot dat de vorm waarin hij zich begeeft, sociale media, op lange termijn niet eens een duurzame vertelvorm zal blijken te zijn. Maar tegelijk bestaat de kans dat pakweg Instagram ooit, alweer achterhaald door een volgende revolutionaire technologie, een kunstvorm wordt. Net als ieder van ons draait Herman gewoon aan de roulette van het leven om te kijken of het balletje misschien deze keer op zijn cijfertje blijft liggen.

9.
Hoe het ook zal uitdraaien, misschien moeten we vooral onthouden dat verhalen de cement zijn die ons als mensheid overeind houdt. Dat ze ons mentaal gezond houden en verbonden met elkaar. Dat laatste lijkt in het licht van de wereldwijde pandemie waar we momenteel inzitten nog van extra belang. In een wereld waarin fysieke afstand van elkaar alvast tijdelijk de norm wordt, is virtueel contact via nieuwe technologie plots een welkom hulpmiddel om mekaar vast te houden en ons gemeenschappelijk verhaal te schrijven. Wie weet brengen sociale media ons dan uiteindelijk niet alleen fake news, afgunst, angst voor de wereld en foto’s van cupcakes, maar ook een manier om de verbondenheid met elkaar wat zuurstof te geven.
Dus wat er ook gebeurt, blijf verhalen vertellen. Op welke manier en via welk instrument dan ook, via oude of nieuwe technieken. Creëer, verzin, herhaal, kopieer, geef door, lees voor, log in en deel… Kijk elkaar in de ogen en neem even de tijd om te zeggen: ‘Kom, zet u neer, ik heb iets te vertellen.’

Philippe Diepvents, Oostakker, 1 november 2020